Żydzi i… Ukraińcy! (2)
X X X
Z ukraińskich źródeł historycznych możemy się dowiedzieć, że wspólnoty żydowskie po raz pierwszy pojawiły się na terytorium Ukrainy jeszcze w I wieku n.e. Ich liczba zwiększyła się znacznie w czasach Rusi Kijowskiej, w wyniku przesiedlenia się osadników z Cesarstwa Bizantyńskiego oraz Kaganatu Chazarskiego. Masowe migracje Żydów aszkenazyjskich na tereny Ukrainy oraz Polski rozpoczęły się po wejściu w życie Unii Lubelskiej 1569 roku. W ten sposób na początku XVII wieku na terenach Ukrainy żyło już 120 tysięcy Żydów.
Po trzech rozbiorach Polski w wieku XVIII władcy imperium rosyjskiego oraz Austrii decydują się znacząco ograniczyć prawa Żydów do swobodnego osiedlania się na terytorium obu imperiów. Rozporządzeniem carycy Katarzyny II mieszczanie i kupcy (a Żydów zaliczano wówczas tylko do tych dwóch kategorii) mają zakaz osiedlania się poza granicami wyznaczonych miast. W ten sposób pojawił się tak zwany „pas żydowskich zasiedleń”, wśród których znajdowały się miasteczka Podola, Besarabii, Polesia, niektóre części Naddnieprza, Połtawszczyna oraz Wołyń. Żydzi zajmowali się przemysłem, rolnictwem, handlem, byli pracownikami służb cywilnych lub pracowali jako prawnicy, lekarze itd. Według spisu ludności z 1926 roku na terenie Ukrainy mieszkało ponad 1,5 miliona Żydów. Niektóre miasta, na przykład Odessa czy Kijów, nazywane są żydowskimi, ponieważ były zamieszkiwane przez liczne żydowskie społeczności. W różnych okresach Żydzi mieszkali również we Lwowie, Czerniowcach, Kołomyi, Iwano-Frankiwsku, Użhorodzie oraz Mukaczewie.
Przez cały okres historii swojego istnienia Żydzi zrzeszali się w społeczności. Ich centrum jednoczenia od zawsze były synagogi (hebr. bejt kneset – dom nauki). Wspólnota żydowska jest jedną z najstarszych mieszkających na terenach Ukrainy. Bezwzględna większość ukraińskich Żydów to potomkowie jednej z najbardziej licznych żydowskich grup etnicznych – Aszkenazich. Obecnie na Ukrainie mieszka około 300 tysięcy osób żydowskiego pochodzenia. Społeczności żydowskie najczęściej są ultraortodoksyjne, chasydzkie. Nurt ten powstał na terenach Ukrainy na początku XVII wieku i rozszerzył się na całą Europę Wschodnią. Chasydzkie społeczności powstawały głównie w mniejszych miasteczkach i rozwijały się dzięki zwolennikom Baal Szem Towy. Synagoga zawsze pełni trzy podstawowe funkcje: domu nauki, domu modlitwy oraz miejsca spotkań. Kiedyś w Ukrainie istniało około 800 synagog, teraz czynnych jest tylko 70. Trwa ich stopniowe odnawianie dzięki inicjatywom lokalnych społeczności lub patronów.
Dziś w Ukrainie aktywnie działa około 260 religijnych społeczności żydowskich, w większości ortodoksyjnych. Centrum Kulturalne Menora zostało otworzone w październiku 2012 r. Jest to nowoczesny budynek, składający się z siedmiu segmentów o wysokości sześciu, jedenastu, szesnastu i dwudziestu jeden pięter, o łącznej powierzchni około 50 000 metrów kwadratowych. Liczba segmentów budynku odpowiada liczbie ramion menory. Budowa Centrum „Menora” została sfinansowana przez dwóch żydowskich przedsiębiorców: Giennadija Bogolubowa, przewodniczącego gminy żydowskiej Dniepropetrowska oraz Igora Kołomojskiego, przewodniczącego Zjednoczonej Żydowskiej Wspólnoty Ukrainy oraz gubernatora obwodu Dniepropietrowskiego. Ten ostatni był finansowym patronem obecnego prezydenta Ukrainy – Zelenskiego i głównym sponsorem prywatnej nazistowskiej jednostki, zwanej „pułkiem Azow”.
X X X
W 1917 r. w wyniku rewolucji lutowej Imperium Rosyjskie przestało istnieć. Powstała w jej miejsce Republika Rosyjska, która nadal miała prawomocną ciągłość prawną z imperium. Ale ta ciągłość całkowicie zanikła po Rewolucji Październikowej, zwłaszcza że bolszewicy, którzy sami doszli do władzy, ogłosili tę państwowo-prawną przerwę. Jesienią 1918 roku, po klęsce w I wojnie światowej, przestały istnieć także Austro-Węgry. Na gruzach dwóch imperiów zaczęły powstawać państwa narodowe, z których jedno miało być ukraińskie. Jednak w przeciwieństwie do wielu swoich sąsiadów, Ukraińcy nie zdołali wówczas formalnie ustanowić swojej państwowości. Znaczna część Ukrainy została przejęta przez agresywne wojny bolszewickiej Rosji i jej lokalnych marionetek.
Pierwsza wojna światowa doprowadziła do poważnego kryzysu liberalizmu jako światopoglądu i praktyki politycznej. A jeśli komunizm zwyciężył na ziemiach byłego Imperium Rosyjskiego, to na zachodzie państwa bolszewickiego zaczęły nabierać siły i dochodzić do władzy różne ruchy nacjonalistyczne. Była to alternatywa dla bolszewizmu, który dążył do rozszerzenia zakresu swojej dominacji na cały świat. Jeśli chodzi o Ukraińców, klęska Rewolucji Ukraińskiej zadała poważny cios ideom socjalistycznym, w ramach których działali jej przywódcy – Gruszewski, Winniczenko, Petlura. Jedną z alternatyw był dla nich radykalny nacjonalizm ukraiński, który skonsolidował się w 1929 r. w postaci jawnej skrajności – OUN. Warto zaznaczyć, że pierwszym przywódcą Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów był pułkownik Jewgienij Konowalec, były dowódca Strzelców Siczowych – prawdopodobnie najbardziej przygotowanej do walki i bitnej jednostki armii UNR.
Strzelcy Siczowi zasłynęli z tego, że powstrzymali wszelkie próby pogromów na kontrolowanych przez siebie terenach. Lokalne gminy żydowskie wysyłały delegacje z prośbą o umieszczenie w ich miastach garnizonów Strzelców Siczowych. Żydzi musieli się dostosować do wiejących wichrów historii.
Żydzi w literaturze ukraińskiej są przedstawiani inaczej niż w rosyjskiej. Bo od zawsze byli nasi, byli Ukraińcami, byli sąsiadami… W drugiej połowie XIX wieku spotykamy się z niesamowitym zjawiskiem – udziałem poszczególnych Żydów w ruchu ukrainofilskim. Był to okres spotkania inteligencji ukraińskiej i żydowskiej – w ramach ruchu na rzecz, mówiąc nowocześnie, praw obywatelskich. Bankier Wsiewołod Rubinsztajn, wspierał finansowo środowiska ukraińskie, był też redaktor dzieł Szewczenki, ochrzczony Żyd – William Berensztam. Elita kupiecka i przemysłowa – wielcy cukrownicy, bankierzy, królowie kolei – zaczęła rozwijać miasta i kulturę miejską. Mecenasi żydowscy i ukraińscy zaczęli się częściej kontaktować, a w latach 80. XIX wieku w opisie stosunków ukraińsko-żydowskich pojawiły się nuty filosemickie.
Na początku XX wieku, na tle państwowego antysemityzmu i fali pogromów, stosunek do kwestii żydowskiej stał się wyznacznikiem liberalizmu, nowoczesności i wolnomyślicielstwa. Z walką o równouprawnienie Żydów sympatyzowały takie publikacje, jak Ukrainskij Westnik Hruszewskiego, wydawany w Petersburgu od 1906 r., oraz Ukraińskie Życie, wydawane w Moskwie staraniem Symona Petlury. W czasie rewolucji 1905-1906. Gruszewski napisał, że Żydzi, podobnie jak Ukraińcy, byli ofiarami obcej dominacji i nalegał, aby rosyjska Duma rozważyła ustawę, znoszącą strefę osiedlenia. Ponadto żydowska historia biblijna stała się dla wielu pisarzy ukraińskich metaforą walki z uciskiem narodu ukraińskiego.
Postacie teatralne odegrały ogromną rolę w interakcjach kulturowych. Jeszcze w 1878 r. Karpenko-Kary próbował zmienić prawo, zabraniające przyjmowania dzieci żydowskich do prawdziwych szkół, a podczas pogromu w Jelizawetgradzie w 1881 r. udzielił schronienia kilku żydowskim rodzinom. Wraz z otwarciem pierwszego stacjonarnego ukraińskiego teatru w Kijowie w 1907 roku od razu w jego repertuarze pojawiły się sztuki o tematyce żydowskiej. Tutaj – w Teatrze Sadowskiego – wystawili Abrahama Goldfadena, Sholoma Asha i Jakowa Gordina. Spektakle tego ostatniego – Mirele Efros i Sierota Hasja – odniosły ogromny sukces. Do otwarcia sezonu 1907 Sadowski przygotowywał sztukę Jewgienija Czirikowa Żydzi w przekładzie ukraińskim, z wielką Marią Zankowiecką w roli Lei, ale cenzura zakazała przedstawień.
Mimo to premiera, która stała się odpowiedzią na pogromy z 1905 roku, miała miejsce w następnym sezonie. Istnieją dowody na to, że ta sztuka wywarła wpływ na dwóch przyszłych gigantów ukraińskiego teatru – Lesa Kurbasa i Gnata Jurę. Ukraiński przekład Żydów, wydany w 1907 r., zawierał przedmowę Symona Petlury, który zauważył, że „cierpienie Nachmana budzi głębokie współczucie u wszystkich, niezależnie od tego, czy należy do tego narodu, którego historycznym losem był ciężki krzyż ucisku i przemocy”.
W tych latach Petlura redagował kijowską gazetę Słowo, która demaskowała szowinizm i antysemickie poglądy niektórych autorów gazet Rada i Rudny Kraj. Nie sposób pominąć ogromnej popularności teatrów objazdowych – zarówno ukraińskich, jak i żydowskich, które docierały na każdy zakamarek. Nawiasem mówiąc, w sztetlach Żydzi zapewnili teatrowi ukraińskiemu pełną salę. Nastąpiła ciągła wymiana kulturalna – ukraińskie trupy teatralne rekonstruowały dobrze znany Żydom świat i vice versa. Wielkim objawieniem stały się sztuki, pisane w latach 1920-1922 o tym, jak Żydówki zakochują się w Ukraińcach. W latach 20. głos żydowski wyraźnie zabrzmiał w poezji Raisy Trojanker, gdzie nostalgia za żydowskim dzieciństwem łączyła się z jawnym erotyzmem. W wieku 13 lat dziewczynka uciekła z Umanu z włoskim poskramiaczem tygrysów z wędrownego cyrku. Później zakochała się we Władimirze Sosjurze i pojechała za nim do Charkowa, gdzie opublikowała dwa zbiory wierszy.
Wśród krytyków literackich było wielu Żydów i w przeciwieństwie do Kernerenki nie zarzucano im już pochodzenia. Rodziła się nowa, miejska kultura ukraińska, a Żydzi odegrali w tym procesie ważną rolę. Z drugiej strony, postacie żydowskie zaczynają pojawiać się w utworach wielu pisarzy ukraińskich: Mykoły Chwyłowego, Mykoły Bażana, Borysa Antonenko-Dawidowicza, Jurija Smolicza i wielu innych. Ta fala ukrainizacji i autochtonizacji była w Moskwie odebrana z przerażeniem. Mojżesz Rawicz-Czerkaski, członek Rady Centralnej Ukrainy i Mojżesz Rafes, krytykują rosyjski szowinizm i antyukraińskie nastroje niektórych członków KP(b)U – wszystkie ich artykuły na ten temat były zakazane w 1926, zniszczone i zapomniane. Represjonowano także żydowskich uczonych, którzy odegrali aktywną rolę w ukrainizacji – jedną z założycielek Instytutu Ukraińskiego Języka Naukowego Ogólnoukraińskiej Akademii Nauk, Olenę Kuriło, redaktorkę Literaturnoj Gaziety, Samijło Szczupaka itp.
Przy walce o niepodległość Ukrainy partie żydowskie poparły Centralną Radę, co było niezwykle ważne dla UNR, gdyż Ukraińcy stanowili nie więcej niż jedną trzecią ludności miejskiej. Pozostałe dwie trzecie to Rosjanie i Żydzi na wschodzie oraz Polacy i Żydzi na zachodzie. To zdeterminowało politykę Ukraińskiej Republiki Ludowej, zmierzającą do przyznania mniejszościom narodowo-osobowym autonomii. Wszyscy wiemy, co stało się później – pogromy z 1919 r. odbiły się echem i okrzykiem bólu w ukraińskiej literaturze. W 1919 roku (według fragmentarycznych dowodów, rzekomo na prośbę Petlury) Stepan Wasilczenko napisał opowiadanie O Marchiku, biednym krawczyku, opublikowane w gazecie Ukraina w ówczesnej stolicy URL, Kamieńcu Podolskim i wydany jako osobna edycja. Fabuła jest prosta: biedny Żyd wraz ze wszystkimi wita rewolucję lutową, ale rok później ginie w pogromie. O pogromach pisał także Klim Polczuk, jego opowiadanie Objazdy (z notatnika nieznanego) jest pamiętnikiem żołnierza Armii Czerwonej, byłego zwolennika niepodległości Ukrainy, który poległ w bitwie. Jest wstrząśnięty okrucieństwem wojny, zwłaszcza gdy znajduje ciało Idy Goldberg, słynnej aktorki, która zginęła podczas pogromu. Polityka liberalnej ukrainizacji i indygenizacji lat 20. uczyniła Ukraińców i Żydów sojusznikami na polu budownictwa kulturowego
Charakterystyczna w tym kontekście jest książka Mike’a Johansena o koloniach żydowskich, napisana w 1929 roku. Autor pisze, iż gazety ścienne wydawane były w dwóch językach: jidysz i ukraińskim. Miejscowy teatr wystawił zimą sześć sztuk: dwie w jidysz i cztery po ukraińsku. Młodsze pokolenie, w przeciwieństwie do starszych, komunikuje się już po ukraińsku. Pisze o żydowskich dziewczętach, galopujących przez step, o żydowskich rolnikach, o piłkarzach reprezentacji Ukrainy, potężnym agronomie o przerażającym wyglądzie. Podobnie jak szkice kolonistów, wykonane w tamtych latach przez artystę Marka Epsteina, portrety Johansena świadczą o tym, że kolonie żydowskie niewiele różniły się już od sąsiednich kolonii niemieckich czy ukraińskich. Przyszły przewodniczący Związku Pisarzy (SP) Ukraińskiej SRR, Jurij Smolicz rzeczywiście twierdził, iż w latach dwudziestych ukraiński stał się językiem ojczystym wielu Żydów. (Cdn.)
Roman Boryczko,
01.07.2023
