Żydzi i… Ukraińcy! (4)

Polityką obu organizacji, zarówno OUN(b), jak i OUN(m), była współpraca z Niemcami. Nie chodziło tylko o zabójstwa, ale także o propagandę, o powoływanie swoich przedstawicieli do administracji cywilnej, co pomagało Niemcom w przeprowadzeniu Zagłady. Jeśli chodzi o frakcje OUN, możemy mówić o trzech fazach przemocy wobec Żydów.

Pierwsza miał miejsce latem 1941 roku, dwa miesiące po niemieckiej inwazji. W tym czasie mordy antyżydowskie nie były jeszcze tak masowe jak w 1942 r., ale kontrolowana przez OUN Ukraińska Milicja Ludowa brał udział w wymordowaniu ok. 15 tys. Żydów – w większości pomagając Niemcom, ale zdarzało się, że sami dokonywali eksterminacji Żydów w danej miejscowości. Gros mordów popełnili Niemcy podczas pogromów, ale większość znęcania się i tortur obciążała sumienia milicji ludowej. Policja składała się z ochotników, wzywała do aresztowania i internowania Żydów. Powszechnie znany i dostępny jest dokument Walka i działalność OUN w czasie wojny, napisany przez Stepana Banderę, Romana Szuchewycza, Stepana Lenkawskiego i Jarosława Stećko – dokument ten pozwala na „likwidację niechcianych postaci żydowskich, moskiewskich i polskich” „w czasach chaosu”, zwłaszcza jeśli są to zwolennicy „imperializmu bolszewicko-moskiewskiego”, a także jeśli mówimy o oficjalnych przedstawicielach dyktatury kremlowskiej. Jednocześnie mówi się, że OUN walczy z bolszewikami, a przedstawiciele narodowości nieukraińskiej, którzy popierają walkę o niepodległość Ukrainy, mogą w ten sposób walczyć o wyzwolenie narodów, podporządkowanych Moskwie.

Jeśli chodzi o mordy na Żydach w 1941 r., zachowało się niewiele wewnętrznych dokumentów OUN, dotyczących tego okresu. Ale istnieje wiele doniesień o mordach Żydów, dokonanych przez milicjantów (na przykład w archiwach niemieckich) w regionach, w których OUN kontrolowała milicję. Nie, to nie była tylko walka o niepodległość. Była to również polityka eksterminacji ludności nieukraińskiej na określonym terytorium. O to chodziło UPA. Przed powstaniem przeciwko Niemcom w 1943 roku cała OUN, jeśli chodzi o zabijanie ludności cywilnej, zabijała żydowskich komunistów i Rosjan.

Kiedy działania nacjonalistów ukraińskich nie były już hamowane przez Niemców, rozpoczęli oni masakry ludności nieukraińskiej na Wołyniu. Istnieje poważne opracowanie niemieckiego badacza, Kaia Struve, bardzo szczegółowe. Liczbę ofiar pogromów w Galicji szacuje od 7295 do 15000.  Te 15 000 to w większości ofiary antyżydowskiej przemocy latem 1941 roku. Mówimy o dokumentach niemieckich – raporty Einsatzgruppen, w których wspomina się, że w ich działaniach pomagała im policja ukraińska. Dalej opieramy się na dokumentach sowieckich, głównie na sprawach sądowych byłych policjantów, którzy brali udział w mordach na Żydach. Są też dokumenty OUN, pamiętniki, przechwycone raporty, mówiące o mordowaniu Żydów. Jest też polska dokumentacja. Istnieje również ogromna liczba wspomnień ocalałych Żydów, opisujących szczegółowo ich losy lub losy ich bliskich i Polaków, którzy potwierdzają, że OUN brała udział w ich mordach. Są też zdjęcia oraz filmy, pokazujące udział członków milicji ukraińskiej w 1941 roku w pogromach. Istnieją wzmianki w prasie tego okresu – na przykład w prasie okupacyjnej w języku ukraińskim – oraz w publikacjach drukowanych, które były konspiracyjnie kolportowane w ramach OUN. Jest kilka wzmianek Rady Bezpieczeństwa OUN, służby bezpieczeństwa wewnętrznego tej organizacji, o mordowaniu mniejszości narodowych, w tym Żydów.

W drugiej fazie mówimy o działaniach OUN w ramach niemieckiej policji, które trwały od końca 1941 roku do co najmniej 1943 roku. W tym czasie ukraińscy nacjonaliści z OUN, którzy przeniknęli do struktur policyjnych, brali udział w masowej likwidacji ludności żydowskiej Galicji i Wołynia. Policja OUN działała także poza tymi regionami – w obwodzie żytomierskim, a nawet w Donbassie – gdzie jej przedstawiciele pochodzili z regionów zachodnich.  Są oficjalne doniesienia – np. jednostka im. Michaiła Kołodzińskiego doniosła do centrali, że wykryła i zabiła Żydów: „14. listopada 1943 r. (obwód rówieński Ukrainy. Czterech zginęło, dwóch uciekło”; „15. grudnia 1943 r. oddział kawalerii we wsi Selec (obwód rówieński Ukrainy – ok. RS) złapano 10 węgierskich Żydów… tego samego dnia wysłano ich na łono Abrahama” – to cytat z dokumentu grupy operacyjnej UPA-Północ, który znajduje się w archiwach obwodu rówieńskiego. Historyk Franziska Bruder odkryła raport UPA z 20. września 1943 r., w którym czytamy: „Żydzi są prawie całkowicie zniszczeni, ale są małe grupy, które ukrywają się w lasach w oczekiwaniu na zmianę sytuacji politycznej. Sami zlikwidowaliśmy 7 żydowskich kobiet i mężczyzn w rejonie rzeki Gorynia”. Meldunek z nadobwodu stolińskiego (Stolin jest obecnie na terytorium Białorusi) podaje, że w pierwszej połowie grudnia 1943 r. „miejscowy oddział zajął 4 Żydów i zabili ich”. Istnieją też notatki szkoleniowe członków UPA czy Rady Bezpieczeństwa OUN, które mówią o mordowaniu Żydów. Ale głównie mówimy o rozkazach ustnych, istnieje również duża liczba naocznych świadków i dowodów ocalałych.

Pierwszy zbiór zebrała Centralna Żydowska Komisja w Warszawie i wielu miastach Polski, głównie w latach 1944-1946. Zdecydowana większość tych wspomnień jest w języku polskim, ale są też w jidysz. Są też dokumenty zebrane później, w latach 90. przez Fundację Shoah, założoną przez Stevena Spielberga. Dokumenty te są w różnych językach, choć przeważnie w języku angielskim. Jest też kilka całkiem wartościowych w języku rosyjskim. Wiele informacji jest w bibliotece United States Holocaust Memorial Museum, która posiada zbiór wspomnień ocalałych, zebranych na podstawie geograficznej. A potem są księgi Yizkor, które Żydzi sporządzili po wojnie, o miejscach, w których mieszkali – o historii tego, kto tam mieszkał i co wydarzyło się podczas Holocaustu. Dziś te książki są dostępne online.

Następnie wiosną 1943 roku OUN utworzyła własną formację wojskową – Ukraińską Powstańczą Armię. UPA brała też bezpośredni udział w Holocauście, na swoim terenie atakowała ludność nieukraińską: mordowała Polaków, Romów, Rosjan, Czechów. Wśród ofiar byli Żydzi, zwłaszcza ci, którzy ukrywali się w lasach, uciekając przed masową likwidacją ludności żydowskiej w 1942 r. W końcu, gdy rozpoczęła się ofensywa Armii Czerwonej, upowcy wypędzili Żydów z bunkrów w lasach, w których się ukrywali i umieścili ich w obozach pracy, a kiedy Sowieci byli już blisko, zabili ich. Innymi słowy, przez cały Holocaust OUN brała udział w zabijaniu Żydów. W okresie okupacji sowieckiej oczywiście było też powstanie UPA przeciwko Sowietom. Ale to jest coś innego, zupełnie innego. Chociaż w tym okresie były również problemy z powrotem Żydów do wsi i małych miasteczek, to jednak wówczas OUN koncentrowała swoje wysiłki głównie na komunistach. W rzeczywistości większość ludzi zabitych przez OUN po 1944 roku to Ukraińcy, wspierający nową władzę. Diaspora ukraińska jest dziś niezwykle pozytywnie nastawiona do Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów. Można powiedzieć, że w Kanadzie większość diaspory ukraińskiej wyznaje poglądy nacjonalistyczne. I w pewnym stopniu wyeksportowała te poglądy z powrotem na Ukrainę. (Cdn.)

Roman Boryczko,

01.07.2023