Żydzi i… Ukraińcy! (3)

X X X 

Andreas Umland, ekspert ze Sztokholmskiego Centrum Studiów nad Europą Wschodnią w rozmowie z Deutsche Welle, uważa kult wokół Bandery za „przejaw wybiórczej pamięci historycznej”. Według niego na Ukrainie Bandera zapamiętany jest przede wszystkim jako radykalny bojownik o niepodległość, który był więziony w Polsce oraz w niemieckim obozie koncentracyjnym i zabity przez KGB. „Jednocześnie przymykają oko na to, że zarówno na początku, jak i pod koniec II wojny światowej ruch, kierowany przez Banderę (OUN), kolaborował z III Rzeszą”. Na Ukrainie wolą nie pamiętać kolejnej ciemnej karty w historii ruchu banderowskiego – udziału bojowników OUN w mordach ludności cywilnej Galicji i Wołynia – Żydów i Polaków. Zauważają, że sam Bandera nie miał z tym bezpośredniego związku, ponieważ przebywał w obozie koncentracyjnym.

Ukraiński ruch nacjonalistyczny powstał po klęsce rewolucji ukraińskiej, kiedy ziemie ukraińskie zostały zajęte przez cztery mocarstwa. Był to okres ogólnego kryzysu liberalizmu w Europie, ciągłego zagrożenia ekspansją komunistyczną, kierowaną z Moskwy i powstania autorytarnego nacjonalizmu, jako odpowiedzi na te wyzwania. Jednocześnie aż do wybuchu II wojny światowej Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów pozostawała w tle życia politycznego. Wybuch wojny, po pierwsze, przyczynił się do wzrostu wpływów OUN na ziemiach ukraińskich, po drugie, doprowadził do jej rozłamu na organizacje umiarkowane i radykalne, a po trzecie, skłonił obie OUN do współpracy z hitlerowskimi Niemcami, jako jedynej siły, która teoretycznie mogłyby zapewnić utworzenie niepodległej Ukrainy.

Impulsem do pogorszenia stosunków ukraińsko-żydowskich było zamordowanie w maju 1926 r. szefa Dyrektoriatu Ukraińskiej Republiki Ludowej (UNR), Symona Petlury przez Żyda, Samuila Schwarzburda, którego dopuścił się w odwecie za pogromy Żydów, dokonane  przez „Petlurowców”. Zabójstwo Petlury i, co nie mniej ważne, uniewinnienie jego zabójcy przez paryski sąd, skomplikowało i tak już trudne stosunki ukraińsko-żydowskie. Oliwy do ognia dolał fakt, iż w trakcie procesu prasa żydowska wystąpiła w obronie mordercy, więc wkrótce zaczęto podnosić zbiorową odpowiedzialność Żydów za zabójstwo Petlury.

Jak się później okazało, podczas pogromów Żydów w 1941 roku, stereotyp ten kosztował niektórych Żydów życie. Już na początku lat 30. wśród ukraińskich nacjonalistów rozpowszechniony był pogląd, że Żydzi są winni stuleci ucisku Ukraińców, że Żydzi w czasie wojny domowej nie popierali zwolenników niepodległości Ukrainy, że Żydzi „dominują” w światowej prasie i sferze finansowej i że są komunistami! Nacjonaliści ukraińscy zaprzeczali faktom historycznym! W celu podważenia sytuacji ekonomicznej Żydów i ochrony interesów ekonomicznych Ukraińców, OUN przeprowadzała akcje antyżydowskie, takie jak bojkot żydowskich towarów, niszczenie ich mienia, a nawet podpalenia domów żydowskich i to pomimo faktu, iż według polskiej policji Zarząd Okręgowy OUN nakazał walczyć z Żydami tylko metodami ekonomicznymi, natomiast z komunistami wszelkimi metodami, „nie wyłączając terroru”.

Istnieją jednak dowody na to, że kierownictwo OUN regionu bezpośrednio popychało zwykłych nacjonalistów do pogromów. I tak w broszurze, opublikowanej w 1931 r., napisanej przypuszczalnie przez ideologicznego referenta KES, Lenkawskiego lub regionalnego leadera OUN, S. Ochrimowicza, napisano: „Kiedy ŻYDOWSKIE podwórko eksploatuje wieś lub fabrykę robotniczą, my rozpoczną strajk i odmówią pracy tak długo, aż dostaniemy taką pensję, jaką chcemy. Odmówimy polskim nauczycielom sprzedaży mleka, jajek itp. Będziemy wybijać szyby w karczmach, rozbijać butelki wódki, Żydów wyganiać ze wsi”.

W drugiej połowie lat 30. na Wołyniu rozpoczęły się akcje antyżydowskie. W 1936 r. na Wołyniu podpalono sklepy żydowskie. Nadchodzi II wojna światowa i OUN zupełnie świadomie przygotowuje się do ludobójstwa. Wiemy, że istnieje tekst opracowany przez OUN(b). Jest to instrukcja dla członków organizacji, dotycząca postępowania na wypadek wojny. I mówi, że „Żydzi są naszymi wrogami” wraz z innymi narodowościami. Zaliczono do wrogów Żydów, Polaków i Rosjan. Tak. Czy na podstawie tego rodzaju dokumentów można stwierdzić, iż była to celowa polityka organizacji w stosunku do tych grup ludności, ich eksterminacja? Dokument mówi wprost: „Asymilacja Żydów jest wykluczona”.

OUN Bandery w swojej polityce narodowej wychodziła z tego, że Polacy dążą do włączenia ziem ukraińskich do państwa polskiego, Rosjanie do sowieckiego, a Żydzi popierają Związek Sowiecki z powodów ideologicznych. Powiązania ukraińskich nacjonalistów z niemieckimi agencjami wywiadowczymi od czasów procesów norymberskich nikomu nie były tajemnicą. Co najmniej od 1938 r. tajne służby III Rzeszy karmiły ukraińskie grupy nacjonalistyczne, licząc na wykorzystanie ich do działań dywersyjnych, najpierw przeciwko Polsce, a następnie przeciwko ZSRR. Przed polską kampanią wrześniową roku 1939 Abwehra otrzymała jednoznaczną instrukcję: użyć nacjonalistów ukraińskich „w celu wywołania w Polsce ruchu powstańczego, którego skutkiem byłaby zagłada Polaków [czyli polskiej inteligencji] i Żydów w Polsce. Ribbentrop rozmawiał o tym osobiście z Canarisem”.

Jak widać, hitlerowskie kierownictwo nie miało wątpliwości co do zdolności ukraińskich nacjonalistów w celu przeprowadzania żydowskich pogromów. Zarówno kierownictwo Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), jak i jej szeregowi członkowie wyznawali ostre antysemickie poglądy, które zaczęli realizować już od pierwszych dni niemieckiego ataku na Związek Sowiecki. Już wczesnym rankiem 30. czerwca do Lwowa, opuszczonego przez wojska sowieckie, wkroczyła ukraińska jednostka, sformowana przez Abwehrę, batalion rozpoznawczo-dywersyjny Nachtigal. Nacjonaliści natychmiast dokonali w mieście brutalnej masakry ludności żydowskiej i polskiej.

Dziś ukraińscy historycy próbują temu faktowi zaprzeczać, obwiniając o zorganizowanie pogromu Einsatzgruppe C, która podążała za wojskami. Z badań niemieckich specjalistów wynika jednak, że część Einsatzgruppe weszła do Lwowa dopiero 2. lipca. A w dniu masakry, 30. czerwca, szef najbardziej wpływowej frakcji OUN, Stepan Bandera, zwrócił się do swoich zwolenników z niewymagającym komentarza hasłem: „Ludzie! Musicie wiedzieć! Moskwa, Polska, Madziarzy, Żydostwo – wrogowie wsie twoi. Rezat’ ich, Lachów, Żydów, komunistów, rżnijcie bez litości!”. Kilka dni później podobny apel wystosował szef innej frakcji OUN, Andriej Melnyk. „Śmierć żydowskim poplecznikom – komunistycznym bolszewikom!” – napisano w jego apelu.

Brutalne mordy Żydów i Polaków, dokonane przez ukraińskich nacjonalistów już latem 1941 r. miały miejsce wszędzie; czasami Niemcy musieli nawet zatrzymywać swoich „sojuszników”. We wsi Turbow nacjonaliści wymordowali wszystkich żydowskich mężczyzn (czemu Niemcy nie przeszkodzili), a pozostałe kobiety i dzieci chcieli spalić żywcem (co Niemcy, nie mogąc znieść, uniemożliwili). Zabijano także Żydów, którzy uciekli z miast. Żołnierz kompanii rozpoznawczej Nachtigall zapisał w swoim dzienniku: „Podczas naszej przeprawy… w dwóch wioskach rozstrzelaliśmy wszystkich napotkanych Żydów…”. Według dokumentów niemieckich nowe hasło nacjonalistów ukraińskich brzmiało: „Dać życie niepodległej Ukrainie bez Żydów, Polaków i Niemców”.  Metody rozwiązania kwestii żydowskiej na Ukrainie, proponowane przez nacjonalistów, były nie mniej radykalne niż metody nazistów. Niewykluczone, iż metody OUN były jeszcze bardziej radykalne – tu szokujące dziś hasło „Żydzi zawisną na haczyku”. Ksiądz grekokatolicki rzekł w kazaniu: „Bracia i siostry, nadszedł czas, kiedy możemy zemścić się na Polakach, Żydach i komunistach”. „W okolicy zimy 1942 r. był w Młynowie pogrom Żydów… Wielu uciekło, ukrywając się u Polaków, Czechów, a w niektórych przypadkach u Ukraińców. Okupanci i ukraińska policja grozili śmiercią tym, którzy ukrywali Żydów, ścigali ich po lasach i wsiach. W majątku Władimira Wostroja z Frankowa schwytano 14-letniego żydowskiego chłopca, przewieziono go aż do Karolinki i rozstrzelano. W lesie Grafczina, niedaleko Frankowa rozstrzelano 4 Żydów, którzy ukrywali się w bunkrze… W „Czeskim Lesie” koło Frankowa zastrzelono czterech chłopców w wieku 12-14 lat. Szef milicjantów z Młynowa – „sutsmans” Dmitrij Nowosad stał się w swej bandzie – chorążym. Chwalił się: „Zniszczyłem w Młynowie całą polską inteligencję. Własnymi rękami ubiłem 869 Żydów. Obiecałem sobie, że zastrzelę tysiąc”. 

OUN brała udział w czystkach etnicznych, chcąc pozbyć się obecności ludności nieukraińskiej na kontrolowanym przez siebie terytorium. I nawet, jeśli piszemy o różnych okresach historycznych, kiedy sytuacja się zmieniała, to wciąż mówimy o organizacji, która stosowała przemoc. Obie główne frakcje OUN, na czele z Andrijem Melnykiem i Stepanem Banderą, brały udział w Holocauście. Frakcja Bandery – w większym stopniu, odkąd opanowała terytorium Wołynia w 1943 r. (Cdn.)

Roman Boryczko,

01.07.2023