Dane biometryczne stały się ostatnio prawdziwym frontem walki o prywatność. W 2005 r. na konferencji w Montreux rzecznicy ochrony danych osobowych domagali się od rządów krajów Unii Europejskiej uniemożliwienia zbierania danych biometrycznych bez zgody obywateli. Dotychczas sprawa ich gromadzenia nadal jest nieuregulowana! (22) W Polsce również nie ma podstaw prawnych dla wprowadzania odcisków palców do dowodów osobistych. W przypadku biometrii – wyróżnia się dwa główne jej aspekty. Przy identyfikacji i weryfikacji osób biometria fizyczno-biologiczna posługuje się ich fizyczno-biologicznymi cechami i właściwościami, tj. linie papilarne, geometria dłoni, kształt twarzy, cechy tęczówki, cechy siatkówki, geometria ucha oraz geometria stopy. Natomiast biometria behawioralna wykorzystuje w tym celu specyficzne cechy i właściwości zachowania, tj. parametry głosu, wzór podpisu, dynamika i sposób naciskania klawiszy. (23) Obecnie takie techniki biometryczne stosuje (bądź wprowadza) MSWiA. Służą one do identyfikowania, czy porównywania wszystkich z wymienionych cech (zarówno fizyczno-biologicznych, jak i behawioralnych), jak np. jednego, konkretnego odcisku palca ze wszystkimi wzorami biometrycznymi dostępnymi w bazie danych, do której dostęp mają wyznaczone służby.

MSWiA weryfikuje również cechy biometryczne ludzi, a zatem  albo je autoryzuje, albo odrzuca. Na przykład pozytywna identyfikacja wybranego odcisku palca z jednym z dostępnych w bazie danych prowadzi do autoryzacji, zaś w przypadku negatywnej identyfikacji – mamy do czynienia z odrzuceniem (tak identyfikuje się m.in. imigrantów w krajach UE – odciski palców sprawdza się w ogólnej bazie danych EURODAC i w razie negatywnej autoryzacji deportuje się osobę przebywającą „nielegalnie” na obszarze Wspólnoty). (24) Ze względów bezpieczeństwa, niezawodności oraz ekonomicznych, obecnie najpopularniejszym systemem biometrycznym wydaje się być FV (Finger Vein) – biometria naczyń krwionośnych palca. Indywidualny wzór układu naczyń krwionośnych palca u człowieka nie zmienia się z biegiem lat. Bardziej skomplikowana jest identyfikacja siatkówki oka (Retinal scan). (25) Skanowanie jego dna odbywa się za pomocą lasera, trwa znacznie dłużej i jest bardziej uciążliwe, niż w przypadku skanowania tęczówki oka. Precyzyjna identyfikacja i stosunkowo drogi sprzęt znalazły swoje przeznaczenie w miejscach o najwyższych wymogach ochrony. Szerokie zastosowanie mają też mikrochipy RFID. Technologia RFID (ang. Radio Frequency Identification) nazywana jest „radiowym kodem kreskowym”. To system kontroli przepływu towarów w oparciu o zdalny, radiowy, odczyt i zapis danych z wykorzystaniem specjalnych układów elektronicznych. (26) Mikrochip RFID z bazą danych, który jest masowo stosowany m.in. w handlu, można również wykorzystać do budowy nowych dokumentów tożsamości. Jednak identyfikatory RFID wzbudzają kontrowersje związane z bezpieczeństwem i prywatnością. Technika zdalnego odczytywania danych identyfikacyjnych może prowadzić do niepożądanych efektów, takich jak łatwość dostępu do poufnych danych, zapisanych na kartach RFID, czy śledzenie obecności dysponenta takiej karty. (27) Prace związane z rozpoznaniem zagrożeń wynikających ze stosowania w dowodach biometrycznych RFID nadal trwają.

W polskim ustawodawstwie brakuje definicji „biometrii”, co tworzy pole do nadużyć i manipulacji. Warto podkreślić, iż od 22. czerwca 2009 r. wydawane są w Polsce paszporty zawierające drugą cechę biometryczną – obok obrazu twarzy zawierają także odciski palców. (28) Oznacza to, iż składający wniosek o przyznanie paszportu jest zmuszony do złożenia odcisków dwóch palców, które w paszporcie będą zapisane tylko w postaci cyfrowej (mikrochip). Zdaniem ministerstwa ma to zapobiec kradzieżom dokumentów, a urządzenia służące do pobierania odcisków palców są „nowoczesne, nie brudzące i łatwe w obsłudze”. (29) Polska rozpoczęła wydawanie paszportów biometrycznych z jedną cechą, 28. sierpnia 2006 r. Obowiązek ich wprowadzenia nałożyła na nią unijne „Rozporządzenie Rady (WE) nr 2252/2004 z dnia 13. grudnia 2004 r. w sprawie norm dotyczących zabezpieczeń i danych biometrycznych w paszportach i dokumentach podróży wydawanych przez Państwa Członkowskie”. (30) W Polsce wprowadzono je „bocznymi drzwiami”, bez jakiejkolwiek debaty oraz informacyjnej kampanii społecznej. Doświadczenia polskie i europejskie koncentrują się głównie na paszportach, jednak ewentualne propozycje przepisów wprowadzających „elektroniczne” (lub „biometryczne”) dowody tożsamości należałoby analizować dopiero po rozwiązaniu problemów systemowych. Dotyczy to również wprowadzenia jednolitego standardu związanego z podpisem elektronicznym (prace nad nowelizacją ustawy trwają i nie wiemy, jaki kształt będzie ona miała) (31), a także problematyki ochrony prywatności obywateli, zwłaszcza w kontekście przygotowania zasobów (kadry, infrastruktury) oraz administracji publicznej powołanej do przetwarzania danych. (32)

Wydawać się może, że paszport i dowód osobisty to jedno i to samo. Oba dokumenty mają identyfikować obywatela i uprawniają go do przekraczania granic. I choć oba te dokumenty w formie kawałka plastiku, czy książeczki z chipem mają takie same zabezpieczenia, to jednak różnice dotyczą systemów, w których przetwarzane są informacje o tych dokumentach (a przez to o obywatelach). Wedle specjalistów z portalu prawniczego Prawo Vagla, gdybyśmy mieli do czynienia z kartą procesorową zapatrzoną w mechanizmy kryptograficzne (tj. wymagające zastosowania deszyfrującego Klucza Publicznego), przystosowaną do różnych zastosowań, to faktycznie mogłaby ona zastąpić wiele różnych zasobów informacyjnych. (33) Można by przechowywać tu dane medyczne czy  ubezpieczeniowe. Tymczasem plany ministerstwa są nieznane. W swym artykule „Elektroniczny dowód osobisty w 2008” Paweł Krawczyk – znawca nowoczesnych technologii oraz publicysta internetowy, zauważył, iż „z komunikatu MSWiA wynika, że minister [Piotr Piętak] raz mówił o „biometrycznym dowodzie osobistym”, a raz o „elektronicznym” – a nie są to pojęcia tożsame. Trudno więc powiedzieć, o co tak na prawdę chodzi, bo na stronach MSWiA nie ma ani słowa na temat jednego, ani drugiego”. (34) Ponadto, jak doniosła Rzeczpospolita, „MSWiA w tajemnicy rozbudowuje system wydawania dowodów osobistych tak, żeby znalazły się w nich zakodowane odciski palców. Robi to niezgodnie z prawem i z pominięciem procedur przetargowych”. (35) Bez przetargu wybrało ofertę gliwickiej firmy Wasko. Wedle tego dziennika nie wiadomo także, co się stało z pieniędzmi, które wpłynęły na konto ministerstwa. W kolejnym artykule pt. „Odciski w pośpiechu i wbrew prawu”, Rzeczpospolita pisze: „W czerwcu [2005 roku] MSWiA kupiło ponad 2,5 tysiąca komputerów za ok. 12 mln zł. Mają służyć do wprowadzania danych biometrycznych (czyli m.in. odcisków palców) do dowodów osobistych. Zostaną zainstalowane we wszystkich polskich gminach”. (36) Jakiekolwiek konsultacje społeczne okazały się fikcją.

Jak twierdzi Katarzyna Szymielewicz, prawniczka oraz dyrektor warszawskiej Fundacji Panoptykon, badającej różne aspekty życia we współczesnym „społeczeństwie nadzorowanym”, problemem jest nie tyle sam chip dowodu, lecz integracja baz danych. (37) Zresztą – tworzenie ujednoliconej bazy o obywatelach to również globalny problem Unii Europejskiej. Projekt pl.ID docelowo zakłada wymianę dokumentów pomiędzy poszczególnymi urzędami, dlatego przewidziany w nim elektroniczny dowód osobisty jest w istocie integralną częścią systemu identyfikacyjnego PESEL2 (Powszechny Elektroniczny System Ewidencji Ludności). (38) Choć oficjalnie został on zakończony w listopadzie 2008 r., jego kluczowa część dotycząca Rejestru Identyfikacji Obywateli (RIO), stanowiącego centralną bazę danych do wydawania dowodów osobistych i sprawdzania tożsamości wszystkich, dorosłych obywateli Polski – jest realizowana w ramach wprowadzania elektronicznego dowodu osobistego. Historia systemu PESEL sięga lat 70. Rejestr ten prowadzony jest od 1979 r. i zawiera „dane osób przebywających stale na terytorium RP, zameldowanych na pobyt stały lub czasowy trwający ponad 3 miesiące. Są to więc następujące dane osobowe: nazwiska, imiona, data urodzenia, imiona i nazwiska rodowe rodziców, płeć, obywatelstwo, stan cywilny, imię i nazwisko małżonka, adres zameldowania, seria i numer aktualnego i poprzednich dowodów osobistych, datę zgonu i numer aktu zgonu. Natomiast celem strategicznym zrealizowanego programu PESEL2 z 2007 r. – „Przebudowa i integracja systemu rejestrów państwowych” jest usprawnienie obsługi obywatela poprzez umożliwienie dostępu do zasobów informacyjnych rejestru PESEL oraz budowa Zintegrowanego Systemu Informatycznego PESEL2 (ZSI PESEL2), będącego „rejestrem referencyjnym dla ewidencji ludności w ramach budowy nowoczesnej infrastruktury informacyjnej państwa”. (39)

Plan wprowadzenia do dowodu mikroprocesora nie zakłada wdrożenia biometrii, bo jak twierdzi Katarzyna Szymielewicz, wtedy Fundacja „Panoptykon” interweniowałaby na ścieżce legislacyjnej. Jej zdaniem chip nie będzie gromadzić informacji, zatem to nie inwigilacja. Nic nie wiadomo, jak wyglądałoby wykradzenie z niego informacji. „Nie ma ustawy przeciwko tworzeniu baz danych, stworzono za to system służący do utworzenia 6 baz publicznych. Stworzono je według jednego klucza – chipu. MSWiA zapewnia, że nie będzie dostępu do danych. Ale wkładając dowód do terminala jednym „enterem” będzie można uzyskać precyzyjną informację o obywatelu, sprofilować jego portret. Prawo nie jest złe, ale czy są społeczne przesłanki do budowy technologii, co pociągnie za sobą pewne nadużycia? – Może tak, a może nie, ale wypracowanie wspólnego systemu powinno być kwestią dyskusji” – powiedziała Katarzyna Szymielewicz. (40) Jednak oznacza to pełną kontrolę nad obywatelami. Na techniczną możliwość pełnego profilowania społeczeństwa w przypadku wprowadzenia projektu PESEL2 wskazali też eksperci – autorzy Raportu Instytutu Sobieskiego. Zadali w nim pytanie: „Czy w imię oficjalnie deklarowanego, a nie wynikającego z logiki konstrukcji PESEL2, hipotetycznego polepszenia komunikacji obywatela z urzędem społeczeństwo ma zaakceptować stworzenie systemów, które umożliwią taką kontrolę nad sobą samym?” Ponadto umieszenie w bazie PESEL2 adresów obywateli, w ich opinii sprawi, że „będzie możliwe spełnienie marzenia każdej totalitarnej władzy o technicznej możliwości regularnej identyfikacji grup podejrzanych ze względu na jakieś kryterium i wskazaniu, gdzie podejrzani mieszkają!” Sprawa ta ma związek z tzw. obowiązkiem meldunkowym i zastąpienia go rejestracją stałego lub czasowego miejsca zamieszkania. Choć obecny rząd od dawna zapowiada zniesienie tego obowiązku (miało to nastąpić z dn.1.01.2009 r.), przygotowana nowelizacja ustawy o ewidencji ludności nadal czeka na uchwalenie. (41) Udzielając wypowiedzi dla dziennika Metro Grzegorz Raniewicz z sejmowej komisji administracji i spraw wewnętrznych obiecał, że meldunek zniknie dopiero w 2014 r.! (42)

Od chwili objęcia rządów przez PO nie zwoływano posiedzeń Rady Konsultacyjnej, będącej ciałem doradczym i opiniodawczym Komitetu Sterującego PESEL2. Odtąd wszystkie informacje dotyczące projektu stały się niezwykle lakoniczne, a prace nad projektem utajniono. Janusz Kochanowski, były Rzecznik Praw Obywatelskich (RPO), w lutym 2008 r. zwrócił się m.in. do ministra Grzegorza Schetyny o udzielenie informacji na temat szczegółowej koncepcji systemu PESEL 2, w tym funkcji, jaką w zamiarach MSWiA ma spełniać projektowany system. (43) Zgodnie z przepisem art. 51 ust. 2 „Konstytucji RP”, na który się powołał, władze publiczne nie mogą pozyskiwać, gromadzić i udostępniać innych informacji o obywatelach niż niezbędne w demokratycznym państwie prawnym. Tego wymaga „zasada proporcjonalności”. Tymczasem, z wyłaniającego się obrazu systemu PESEL2 można wnioskować, że planowany zakres danych osobowych gromadzonych w systemie jest niezwykle szeroki. Nie wiadomo również, do jakich celów miałyby one służyć oraz czy ich gromadzenie byłoby bezpieczne. Witold Drożdż, podsekretarz stanu w MSWiA, udzielił wymijającej odpowiedzi, iż będzie on zawierał wyłącznie dane z zakresu dotychczasowego zasobu PESEL i nie planuje się gromadzenia w nim danych dotyczących, m.in.: wysokości zarobków, wysokości podatków, miejsca leczenia i jego powodów oraz liczby mandatów za złe parkowanie. W systemie mają nie być zamieszczane informacje o fakcie zalegania ze składkami ZUS, statusie rozliczeń z urzędem skarbowym, kontach bankowych i statusie stosunków obywatela z policją. Jednocześnie Witold Drożdż potwierdził, że Projekt pl.ID stanowi kontynuację działań rozpoczętych w ramach Programu PESEL2 i jest jego drugim etapem. (44) Wedle harmonogramu przyjętego przy wdrażaniu projektu ID.pl opracowanie wzoru nowego dowodu osobistego miało się zakończyć w 4. kwartale 2009 r., a zakończenie przekształcania infrastruktury w gminach oraz uspójnienie systemów ewidencji PESEL i OEWiUDO – w 3 kw. roku. Od roku bieżącego miało się zacząć wydawanie e-dowodów oraz uruchomienie usług uwierzytelniania obywateli. Natomiast w 3. kwartale roku 2013 – zostanie zakończona informatyzacja Urzędów Stanu Cywilnego po to, aby wreszcie można było łatwo uzyskać odpisy dokumentów w dowolnym miejscu Polski. Rząd uważa, że dodatkowe koszty umożliwiające administracji wykorzystanie nowego dowodu nie będą duże. MSWiA prowadzi w tej chwili ankietę w jednostkach samorządu terytorialnego, która ma określić, czy będą one potrzebować nowego sprzętu. Jeśli tak, to obiecuje, że dostaną na niego pieniądze w ramach projektu pl.ID. (45)

Część państw Unii Europejskiej podobne dokumenty już wprowadziła. Polska jest w środku stawki. Równolegle z nią prace prowadzą Niemcy. Nowymi dowodami posługują się m.in. Estończycy, Belgowie czy Hiszpanie. Ale niektóre kraje wciąż jeszcze nie ogłosiły daty wprowadzenia nowych dokumentów tożsamości. W Wielkiej Brytanii cały czas trwa debata na temat samego wprowadzenia obowiązkowych dowodów osobistych, których dotąd na Wyspach nie było. W dobie tak „swobodnego” obiegu informacji prywatność narażona jest na znaczne ograniczenia, w Polsce, w toku dyskusji dotyczącej informatyzacji oraz e-governmentu przeważa irytacja obywateli, związana z wielością różnych systemów ewidencjonowania. (46) W kolejnym urzędzie muszą przecież podać te same dane. Dlaczego zatem nie może być jednego, zintegrowanego systemu ewidencyjnego? – Wtedy nie trzeba by wypełniać po raz kolejnych druczków z tymi samymi informacjami. PESEL, NIP, nazwisko, imię, urząd skarbowy… Portale przeznaczone do konsultacji społecznych nowo wdrażanych projektów legislacyjnych raczej nie cierpią na nadmiar komentarzy oraz inicjatyw. Co zatem z wolnością obywatel i ich prawem do prywatności? Czy Polacy dobrowolnie poddadzą się wszechogarniającej kontroli ze strony państwa?

 

Agnieszka Maria Wasieczko

AKTUALIZACJA:

Nowe dowody z chipiem mieliśmy dostawać od lipca 2011 roku, jednak termin ten okazał się nierealny. Jak doniósł dziennik Metro z 5.04.11 r., powody były dwa. Po pierwsze – MSWiA nie wyłoniło producenta nowych dowodów osobistych, ale problemem okazało się również połączenie tysięcy urzędów siecią wymiany informacji zapisanych w chipach. Gdy Niemcy wprowadzali podobne dowody, same testy systemów zajęły im prawie rok. (AMW)

 

Przypisy:

22. Dane biometryczne a ochrona prywatności, pn, 2005-12-05, VaGla, http://prawo.vagla.pl/node/5813;

23. Biometria – co to jest?, http://asylon.wordpress.com/; Biometryczne dowody osobiste (pierwsze już w 2010), „Niezależne Forum Publicystów”, 2009-10-26; http://zbigniew-sz-n.salon24.pl/134067,biometryczne-dowody-osobiste-pierwsze-juz-w-2010;

24. Biometria – co to jest?, http://asylon.wordpress.com/, tamże;

25. Biometryczne dowody osobiste (pierwsze już w 2010), tamże;

26. RFID – definicja z „Wikipedii, Wolnej Encyklopedii”, http://pl.wikipedia.org/wiki/RFID;

27. Wg definicji RFID z „Wikipedii, Wolnej Encyklopedii”, http://pl.wikipedia.org/wiki/RFID;

28. Komunikat w sprawie wydawania paszportów z dwoma cechami biometrycznymi, MSWiA, http://www.mswia.gov.pl/portal.php?serwis=pl&dzial=2&id=7257&search=16; Druga cecha biometryczna w paszporcie, 16.12.09, http://asylon.wordpress.com/; Paszporty z chipami w Polsce, wt, 2005-12-06, VaGla, http://prawo.vagla.pl/node/5817; Paszporty biometryczne w Polsce, pn, 2006-05-15, VaGla, http://prawo.vagla.pl/node/6276;

29. Komunikat w sprawie wydawania paszportów z dwoma cechami biometrycznymi, MSWiA, tamże;

30. Zagadnienie umieszczania identyfikatorów biometrycznych w dokumentach uregulowane jest obecnie w następujących aktach prawa wspólnotowego: Rozporządzenie Rady WE 15139/04 w sprawie standardów zabezpieczeń i identyfikatorów biometrycznych w paszportach obywateli Unii Europejskiej; Projekt Rozporządzenia Rady zmieniający Rozporządzenie WE 1683/95 ustanawiające jednolity format wiz oraz Projekt Rozporządzenia Rady zmieniający Rozporządzenie WE 1030/2002 ustanawiające jednolity format pozwoleń na pobyt dla obywateli krajów trzecich. Por. Ustawa wprowadzająca dane biometryczne w dokumentach paszportowych, pn., 2006-07-17, VaGla; http://prawo.vagla.pl/node/6487

31. Elektroniczne czy biometryczne dowody osobiste?, cz, 2007-01-18, VaGla, http://prawo.vagla.pl;

32. Tam¿e. Por. równie¿ Opinia 3/2005 w sprawie wprowadzenia w ¿ycie rozporz¹dzenia Rady (WE) nr 2252/2004 z dnia 13. grudnia 2004 r. w sprawie norm dotycz¹cych zabezpieczeñ i danych biometrycznych w paszportach i dokumentach podró¿y wydawanych przez Pañstwa Cz³onkowskie, przygotowana przez Grupê Robocz¹ Art. 29 ds. Ochrony Danych.

33. Elektroniczne czy biometryczne dowody osobiste?, http://prawo.vagla.pl, tamże;

34. Pawel Krawczyk, Elektroniczny dowód osobisty w 2008, czw., 2007-01-18;

35. Odciski MSWiA bez przetargu, wt., 2005-07-26, VaGla, http://prawo.vagla.pl/node/5192;

36. tamże;

37. Por. wywiad z Katarzyną Szymielewicz pt. Polacy pod specjalnym nadzorem, przeprowadzony przez autorkę niniejszego artykułu, opublikowany w kwartalniku „Inny Świat” nr 3(33) / 2010, s. 20;

38. Por. Powszechny Elektroniczny System Ewidencji Ludności – projekt zrealizowany w latach 2005-2008, MSWiA, http://www.mswia.gov.pl; PESEL2 – kończą się konsultacje społeczne, pn, 2006-09-18, VaGla, http://prawo.vagla.pl/node/6651; PESEL2 – kilka przetargów, gdyż nie pozwolimy na monopol, cz, 2006-04-13, VaGla; http://prawo.vagla.pl/node/6178; System PESEL wczoraj i dziś, 18.12.09, http://asylon.wordpress.com/;

39. Powszechny Elektroniczny System Ewidencji Ludności – projekt zrealizowany w latach 2005-2008, MSWiA, tamże; System PESEL wczoraj i dziś, tamże;

40. Por. System PESEL wczoraj i dziś, tamże;

41. Wywiad z Katarzyną Szymielewicz, tamże;

42. Mariusz Ja³oszewski, Polska to nie Anglia, meldunek zostaje, „Metro”, wtorek, 8.12.09, s. 5;

43. Rzecznik Praw Obywatelskich (RPO) w sprawie projektu PESEL 2, 5.01.2010, http://asylon.wordpress.com/;

44. Tamże. Zob. również: Komunikat o zakończeniu realizacji Projektu PESEL2 z dn. 17. listopada 2008, MSWiA, http://www.mswia.gov.pl;

45. Cezary Kowanda, Po co nam nowe dowody osobiste, tamże;

46. Ewidencja ludności i prawa człowieka, wt., 2005-05-31, VaGla, http://prawo.vagla.pl/node/5028.