II. Litewskie odrodzenie narodowe a sprawa Polaków litewskich

 

Odrodzenie narodowe Litwinów. Źródła świadomości narodowej

Na wzajemne kontakty między Polakami a Litwinami miała wpływ historia Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Symbolicznym wyrazem odcięcia się Litwinów od wspólnej z Polską przeszłości był słynny proces, przeprowadzony na Litwie Kowieńskiej przed II wojną światową, w którym króla Władysława Jagiełłę skazano zaocznie na śmierć za zdradę i zaprzedanie Litwinów Polsce. Litwini często traktują okres od unii w Krewie (1385 r.) do narodzin świadomego litewskiego ruchu narodowego w XIX wieku jako okres zdrady narodowej i przymusowej polonizacji[1].

Dla zrozumienia źródeł litewskiej świadomości narodowej sięgnąć należy do historii tego narodu i państwa. Uzewnętrznienie idei zjednoczenia ziem litewskich nastąpiło w okolicy lat 40. XIII wieku. Wyrazem poczucia wspólnoty a zarazem odrębności w ramach stworzonego państwa były przywileje Władysława Jagiełły wydane w roku 1387, w których władca rozróżnił Litwę i Ruś, a także wydzielenie w dokumencie Unii Horodelskiej grupy 47 rodów wyłącznie litewskich. Jednocześnie jednak nie ulega wątpliwości, że w tamtym okresie język litewski ustępował ruskiemu, a potem polskiemu nad wyraz łatwo[2]. Potwierdzeniem tego mogą być słowa poety polsko- i litewskojęzycznego Antanasa Klementasa[3]:

Wglądamy, co się z nami stanie:

Czy po dawnemu będziem Polakami,

Czy jak aż potąd jeszcze Rusakami [4].

W późniejszym okresie nastąpił stopniowy wzrost odpowiedzialności możnowładców litewskich za losy państwa, także współodpowiedzialności z władcą, a nawet samorzutne i zbiorowe zastępowanie władcy. W rezultacie możni, aby zapewnić państwu identyfikującego się z nim władcę, zerwali unię z Koroną, podnosząc na tron wielkoksiążęcy najpierw Kazimierasa, a potem Aleksandrasa[5]. Demonstrowali niechęć wobec przedkładanych książętom propozycji przyjęcia korony polskiej[6]. Ponawiali żądania, by wspólny władca rezydował w Wilnie, a przynajmniej ustanowił, śladem Jagiełły, namiestnika Litwy[7].

Litewska część Rzeczypospolitej Obojga Narodów wytworzyła swój własny kulturowy wariant. Wielkie Księstwo tworzyło opozycję do polskiej Korony w oparciu o swą państwową i społeczną strukturę, model cywilizacyjny, zwyczaje, architekturę, literaturę. Regionalny patriotyzm litewski ujawnił się na przykład w nieudanym pomyśle, by językiem narodowym Litwy została łacina, a nie język polski. W XVI wieku zauważono, że język litewski, który zachował pewne archaiczne indoeuropejskie cechy, ma niejakie podobieństwa do łaciny. Obserwacja ta posłużyła później jako jedna z przesłanek „teorii” rzymskiego pochodzenia Litwinów, wyrażającej separatystyczne tendencje charakterystyczne dla magnatów litewskich.

Kwestią interesującą jest moment, kiedy pojawił się wspólny termin: „My, Litwa”, określający ogół wolnych mieszkańców państwa. Jakkolwiek Korona Polska łatwo wchłonęła inkorporowaną Kijowszczyznę, Podole i Podlasie, to obrona odrębności Wielkiego Księstwa w wieku XVII wskazuje na wytworzenie się poczucia jedności narodowej, utożsamienie się z Wielkim Księstwem Litewskim[8] po 1569 roku[9].

Okres ten charakteryzuje uznanie się szlachty litewskiej za pełnoprawną część szlachty Rzeczypospolitej, utożsamienie się z nią w aspekcie społecznym przy jednoczesnym zachowaniu poczucia odrębności państwowej. O trwałości tego dualizmu świadczył aprobujący stosunek do Ustawy Rządowej z 3. maja 1791, zaręczający wzajemnie oba narody oraz gwarantujący Litwie odrębność w ramach Rzeczypospolitej.

Skutki Unii w historiografii litewskiej znalazły głównie negatywny oddźwięk. Już w połowie XIX wieku Simonas Daukantas[10] w swoim bodajże najbardziej znanym fragmencie pisał o skut­kach Unii dla Litwinów: „(…) W roku 1569 w wielkim poruszeniu oddali się pod polską władzę i od tego czasu (…) w stronę Polaków ciągle spoglądali (…), którzy, wtar­gnąwszy na Litwę, chcieli koniecznie Litwinów poniżyć i niewolnikami swemi uczynić (…). Kto na Li­twie po polsku nie mówił, ten nie człekiem był na Litwie, ale niewolnikiem tego, kto mówił?” [11].

Stopniowo oligarchia litewska traciła wiarę w możliwość w pełni samodzielnego bytu państwowego. O utraceniu nadziei na odrębność państwową świadczył fakt, iż nie tworzono samodzielnego litewskiego rządu, ani w dobie powstania listopadowego, ani styczniowego. Henryk Wisner jest zdania, iż w owych czasach: „w dniu powszednim wtapiano się w ramy państwa i społeczeństwa rosyjskiego, w dniu nadzwyczajnym uznawano hegemonię Warszawy”[12].

O wizerunku Polaka w oczach mieszkańca Wielkiego Księstwa Litewskiego w XIX wieku świadczyć mogą litewskie pieśni ludowe, w których zachowała się pamięć imion i miejsc wspólnych bitew z okresu Powstania Kościuszkowskie­go, Listopadowego czy Styczniowego. Pełne są one mo­tywów patriotycznych:

Nie zginie ojczyzna nasza, póki żyć będziemy,

Nieprzyjaciół ziemi naszej, wszystkich wyniszczymy[13].

W pieśniach tych Polacy dość konsekwentnie uważani są za krew­niaków narodu litewskiego. Potwierdzeniem tego jest fakt istnienia osobnego typu pieśni: „Że już bracia Polacy” (Kad jau lenkai musu broliai), wyrażenie „bracia Polacy” użyte jest też w różnych wa­riantach w innych typach pieśni[14].

Zachowana jest także inna twórczość z tego okresu, na podstawie której można określić pierwotną semantykę wizerunku „Polaka”. Stanowią ją pisane po polsku i litewsku prace uczestników ruchu lituanistycznego, którego przedstawicielami na początku XIX wieku była głównie drobna szlachta żmudzka[15]. W ich twórczości można znaleźć przykłady potępiania polskich historyków za kłamliwe interpretacje historii Litwy.

Historiografia litewska niemal jednogłośnie stwier­dza, że inicjatorem nowego postrzegania Polski i Po­laków był historyk Simonas Daukantas. Zasada konfrontacji narodów odgrywała w jego pracach większą rolę niż w pismach innych żmudzkich działaczy kulturalnych, „po raz pierwszy na poziomie modelu kulturowego została sformułowana antyteza: swój – obcy”[16], wykorzystując retrospektywną genezę litewskiej ideologii narodowej. Subacius jest zdania, że „chronologicznie i rzeczowo szeroka skala po­równawcza Polaków i Litwinów, w pracach Daukantasa dotycząca nawet różnic obyczajowych, sposobu życia, struktury społecznej i politycznej, nigdy nie stała się skumulowanym zderzeniem przeciwstaw­nych wizji[17]. Na potwierdzenie tych słów autor cytuje słowa Daukantasa: „Możem z Polakami żyć społu (…), ale niechaj każdy sam sobie gospodarzy i uczy się mówić i pisać w mowie ojców i dziadów. (…) Wiele po­żyteczniej byłoby, gdyby każdy naród był się sam rządził, a przeciwko nieprzyjaciołom razem stawa­li”[18].

Koniec XIX wieku charakteryzowało pojawienie się nowych pojęć o narodzie. Datą symboliczną tworzenia się nowożytnego narodu litewskiego jest rok 1883 – wydanie pierwszego numeru pisma Ausra, później zaś Varpas – 1889[19]. Pisma te cechował powrót do dawnych celów, sprzed wyboru Jagiełły na tron Polski, a także odmienne od dotychczasowych środki ich realizacji. Celem było odrodzenie najpierw narodu świadomego swej litewskiej odrębności, z czasem zaś – także własnego państwa.

Podstawowym środkiem, który miał temu służyć, było tworzenie kultury litewskiej i litewskojęzycznej w opozycji do kultury rosyjskiej i polskiej oraz kultury litewskiej polskojęzycznej. Ewa Nowicka zauważa, że: „Litwini stawiali postulaty emancypacji politycznej i kulturowej własnego narodu głównie w opozycji wobec Polaków”[20]. Jednocześnie warto zwrócić uwagę, iż osoby formujące polityczny program, a raczej programy odrodzenia, wskazujące cele i środki, wyrosły w znacznym stopniu z kręgu kultury polskiej.

Twórcą, a zarazem realizatorem owych idei, była nowa inteligencja litewska. Byli to ludzie, którzy w przeważającej mierze wywodzili się z zachowującej język i obyczaje wsi litewskiej[21]. Evalda Jakaitiene zwraca uwagę na to, że podobni do nich przez pokolenia zacierali ślady własnego pochodzenia, oni zaś uczynili je przedmiotem dumy[22].

Paulius Subacius opisując wzajemne postrzeganie się narodów w tym okresie, stwierdza: „Polak i Litwin w końcu XVIII wieku opuścili Rzeczpospolitą Obojga Narodów jako sprzeczający się od czasu do czasu bracia, a wkroczyli w wiek XX jako śmiertelni wrogowie, nawet wobec groźby naj­większego niebezpieczeństwa nie znajdujący wspól­nego jeżyka, a skłonni raczej rzucić się na siebie z pięściami”[23].

Dziennikarz litewski Algimantas Degutis, opisując stosunki polsko-litewskie w tym okresie, stwierdził: „Wyjątkowo trudny był początek XX wieku, kiedy Wilno znalazło się w ob­jęciach Polski. Litwini w żaden sposób nie mogli pogodzić się z utratą swojej historycznej stolicy”[24].

W owym okresie dało się zauważyć wytworzenie dwu świadomości narodowych i państwowych: litewskiej i litewsko-polskiej. Ich uzewnętrznieniem stanie się z jednej strony budowa odrębnego państwa – Republiki Litewskiej, z drugiej zaś dążenie do związku z państwem polskim – polskie albo litewskie Wilno[25].

Henryk Wisner zauważa: „Nie była ewenementem rezygnacja stanu uprzywilejowanego z własnego państwa, jak i pojawienie się nowej, narodowej inteligencji, która podjęła dzieło odrodzenia, było nim natomiast wyjątkowe, tak istotne rozdzielenie społeczeństwa, że doprowadziło do identyfikacji z dwoma różnymi, w chwili tworzenia wrogimi sobie państwami i trwałość owego podziału”[26].

W wieku XX Litwa podzieliła los wielu krajów Europy Środkowej i Wschodniej. Państwo to w przeciągu wieku, w okresie ostatnich osiemdziesięciu lat było zmuszone trzykrotnie rozpocząć swój byt państwowy od zera, niemal od stanu ujemnego. Po raz pierwszy po wielkich zniszczeniach wojennych i stratach w ludności w latach 1918–1919; po raz drugi ponownie ucierpiawszy podczas II wojny światowej – i wreszcie po raz trzeci zaczęło w latach 1989–1990 próbę nowego życia po upadku systemu komunistycznego. (cdn)

 

 Ewelina Danowska

 

Przypisy:

[1] E. Nowicka, Polacy czy cudzoziemcy…, s. 84;