Symbol literacki czy społeczno-polityczny „Morderstwa w Orient Expressie” (4)

Pociąg „Orient Ekspress”

            Orient Ekspress to nazwa luksusowego pociągu pasażerskiego, który kursował w ramach działalności międzynarodowej spółki Compagnie Internationale des Wagons-Lits. Pomysłodawcą i założycielem firmy był Belg, Georges Nagelmackers. Był to jedyny środek transportu łączący dwa krańce Europy – wschód i zachód, symbol komfortu i bogactwa. Luksusowe wagony sypialne i wagony restauracyjne, słynące ze swej kuchni sprawiły, że pociągiem podróżowały osoby szlacheckiego pochodzenia, dyplomaci i ludzie biznesu.

              Czwartego października 1883 roku Orient Ekspress wyruszył w dziewiczą z Dworca Wschodniego (Gare l`Est) w Paryżu przy dźwiękach muzyki Marsza tureckiego Mozarta. Trasa o długości 2880 km wiodła z Dworca Wschodniego w Paryżu do Konstantynopola (dzisiejszy Stambuł). Pociąg przyjeżdżał na Dworzec Sirkeci w Konstantynopolu, z którego wyjeżdżał w drogę powrotną. Ulokowany był on w historycznej części tej tureckiej wtedy stolicy. Po prawej stronie dworca znajduje się Złoty Róg, a po północno-zachodniej Park Gulhane, czyli Park Kwiatowy czy Różany, będący częścią olbrzymiego parku, należącego do sułtańskiego pałacu Topkapi Sarayi. Pałac zaczęto budować zaraz po zdobyciu Konstantynopola przez Turków w roku 1453. Leży w centrum miasta i jest obok słynnej świątyni Hagia Sophia (tur. Ayasofya) główną atrakcją turystyczną obecnego Stambułu.

            Na trasie z Konstantynopola do Calais w okresie 1919–1939 ekspress jechał przez Sofię, Belgrad, Wenecję, Mediolan, przez piękną przełęcz Simplon, wznoszącą się na wysokości 2005 m n.p.m., pod którą w 1906 roku otwarto tunel kolejowy, znacznie skracający drogę do Paryża i Calais. Ma on długość 19 km i przez wiele lat był najdłuższym tunelem na świecie. Pozwalał pasażerom na przejazd szczególnie uroczym alpejskim odcinkiem. Z Mediolanu trasa prowadziła, stale pnąc się w górę, nad Jezioro Maggiore doliną Duvedro i Domodossolą aż do Brieg w szwajcarskim kantonie Wallis. Dzięki tunelowi koleje mogły jeździć przez cały rok z Brieg i Iselle nawet zimą. Z Brieg odcinek wiódł przez Montreux do Lozanny, a z niej do Paryża. Tunel na alpejskiej przełęczy Simplon znacznie skracał drogę, co miało duże znaczenie dla pasażerów, zajmujących się biznesem czy urzędników kolonialnych. Dlatego w powieści Agaty Christie ekspress, jadący z Konstantynopola do Calais nazywa Simplon Orient.

       Motyw Orient Ekspressu występował na łamach niejednej książki. Agata Christie wykorzystała motyw Orient Ekspressu w zbiorze dwunastu opowiadań Parker Pyne na tropie (Parker Pyne Investigates). Do najbardziej znanych pisarzy, którzy wykorzystali motyw Orient Ekspressu należą; Graham Green – Stamboul Train z roku 1932 oraz jego pióra Travels with My Aunt  z roku 1969; Ian Fleming, twórca Jamesa Bonda – agenta 007 Jej Królewskiej Mości w książce Pozdrowienia z Rosji (From Russia, with Love) z roku 1957 zaś Gregor von Rezzori napisał w 1992 roku The Orient Express.

           Jeśli chodzi o film, to już w roku 1934 adaptowano książkę Grahama Greena  Stamboul Train. Stosunkowo szybko zekranizowano przygody Jamesa Bonda Pozdrowienia z Rosji. Jednakże rekord filmowej adaptacji należy do Morderstwa w Orient Ekspressie Agaty Christie (1974, 2001, 2010, 2017). Telewizyjna adaptacja miała miejsce w roku 1985. Znany jest film sensacyjny z 2001 roku w reżyserii Marka Ropera, wyprodukowany w koprodukcji kanadyjsko-amerykańsko-bułgarskiej Orient Express, czyli śmierć, oszustwo i przeznaczenie (Death, Deceit and Destiny Aboard the Orient Express). Motyw Orient Ekspressu częściej pojawiał się w telewizji. Obecnie jest wykorzystany do gier komputerowych.

       Orient Ekspress był symbolem komfortu i bogactwa. W oparciu o taką opinię pociąg został odtworzony we współczesnych czasach, które w fazie typowo schyłkowej powracają z nostalgią do barwnej, wielkiej przeszłości. Same w sobie nic twórczego nie wnoszą, a jedynie powracają do momentów świetności i potęgi. Jest to wyraźny symptom upadku północnoatlantyckiej cywilizacji.

            Luksusowe wagony sypialne i wagon restauracyjny, słynący ze swej kuchni, sprawiły, że pociągiem podróżowały głównie osoby arystokratycznego pochodzenia, dyplomaci i ludzie biznesu. Pociąg cieszył się prestiżem. Bywalcy chcieli podkreślić swoją wysoką pozycję społeczną. Jego symbol elegancji, wykwintności, bogactwa przeszedł do popularnej kultury. Luksus wiąże się z elitą, establishmentem, możnymi tego świata, wielkimi tego świata, biznesmenami, chryzokracją, plutokracją, timokracją, finansjerą, arystokracją…

            Jednakże bohaterowie kryminału Agaty Christie żyją w modelu politycznym satrapii brytyjskiej czy północnoatlantyckiej. Oto oni: księżna Natalia Dragomiroff – starsza rosyjska księżna; hrabia Rudolfa Andrenyi – wysoki, jasnowłosy węgierski dyplomata, z angielskimi manierami i ubiorem, podróżujący z ze swoją młodą, piękną i elegancką żoną – hrabiną Heleną Andrenyi do Francji; Amerykanin, przedstawiający się jako Ratchett; Antonio Foscarelli, dostojny i żywiołowy włoski biznesmen, Cyrus Hardman, potężny i towarzyski sprzedawca taśm do maszyn do pisania, pochodzący z Teksasu; Caroline Hubbard, pulchna, starsza, bardzo pobudliwa Amerykanka powracająca z wizyty u córki, nauczycielki w Bagdadzie; Greta Ohlsson, szwedzka misjonarka w średnim wieku, blondynka, powracająca do domu z wakacji; Mary Debenham – wysoka, ciemnowłosa, młoda Brytyjka, pracująca jako guwernantka w Bagdadzie; pułkownik Robert Arbuthnot – wysoki oficer armii brytyjskiej, powracający z Indii; Hildegarda Schmidt – Niemka w średnim wieku, służąca księżnej Natalii Dragomiroff; Edward Masterman – niski Brytyjczyk, kamerdyner Ratchetta; Hector MacQueen – wysoki, młody Amerykanin, sekretarz i tłumacz Ratchetta. Kamerdyner oraz sekretarz byli zatrudnieni przez Ratchetta, dlatego musieli podróżować razem z nim. (Cdn.)

Andrzej Filus