Dr Józef Zieliński – polski anarchista w Paryżu (2)

Nie tylko pisarze byli gośćmi domu przy Place de la Nation 30. Swoje miejsce znalazł w nim także Edward Abramowski, szukając kontaktów z Wielkim Wschodem, największą organizacją wolnomularzy we Francji. Pod ogromną inspiracją osobą Abramowskiego była żona Józefa Zielińskiego, Izabela, uczestniczka kół etyków, organizowanych przez tego znamienitego filozofa i myśliciela politycznego [1].

Wpływ kontaktów z Kazimierzem Kelles-Krauzem sprawił, że Zielińscy coraz bardziej skłaniali się ku Polskiej Partii Socjalistycznej, aby z początkiem 1900 r. zgłosić swój akces do Sekcji Paryskiej Oddziału Zagranicznego PPS. Mimo deklarowanych przez Zielińskich anarchistycznych przekonań oraz internacjonalistycznego światopoglądu, Komitet Zagraniczny PPS wyraził w marcu 1900 r. pozytywną opinię o przystąpieniu obojga. Bolesław A. Jędrzejewski akceptował ten pomysł: „Dobrze, że z Zielińskim tak nieźle idzie. Bierz go do PPS rzeczywiście z frajdą”, z kolei Kelles-Krauz podkreślił ich już legalną działalność w ruchu robotniczym we Francji oraz zamożność [2].

W dniu 17. kwietnia 1900 r. powołano Komitet Wspólnych Paryskich Oddziałów PPS, skupiający po dwóch delegatów z każdej z działających grup oraz trzech „członków zaproszonych” z grupy Wolność, w której uczestniczył Zieliński. W rocznicę Komuny Paryskiej, 18. kwietnia, Zieliński wystąpił na uroczystym polskim wiecu. Główną treść jego przemówienia stanowiła opcja zjednoczenia wszystkich kierunków wśród polskich socjalistów „pod jednym czerwonym sztandarem – przeciw jednemu wrogowi”. Treść przemówienia Zieliński chciał następnie opublikować w formie „listu otwartego” w Przedświcie, jednakże redakcja nie wyraziła na to zgody, z powodu wyraźnego kursu kierownictwa PPS, zmierzającego do usunięcia SDKPiL z polskiej i międzynarodowej sceny politycznej.

Pierwszą czynnością zawiązanego Komitetu było zorganizowanie obchodów Święta 1. Maja, które odbyły się w niedzielę, 29. kwietnia 1900 r. Komitet wystosował odezwę, skierowaną do polskich i żydowskich robotników oraz odbył wspólne uroczyste zebranie. Kolejna uroczystość zbiegła się z organizowanym w Paryżu V Międzynarodowym Kongresem Socjalistycznym. Po zakończeniu obrad, 29. września wydano dla ponad stu osób bankiet w restauracji Viancy w alei Ledru-Rollin z okazji jubileuszu 40-lecia pracy pisarskiej i twórczości naukowej Bolesława Limanowskiego. Uroczystość otworzył dr Henryk Gierszyński, następnie skarbnik obchodu, Józef Zieliński odczytał nadesłane listy gratulacyjne oraz wręczono jubilatowi złote pióro. Uwieńczeniem jubileuszu było wydanie książki Socjalizm – Demokracja – Patriotyzm, stanowiącej wybór tekstów Limanowskiego [3].

W listopadzie 1900 r. Zieliński został nominowany na stanowisko skarbnika trzech połączonych paryskich sekcji PPS-u. Nie piastował jednak tej funkcji długo. W grudniu oznajmił, że „przestaje być członkiem organizacji PPS” [4].

Józef Zieliński nie podaje jednoznacznych powodów swojej decyzji, zapewne wpływ miał konflikt pomiędzy PPS a SDKPiL, zaostrzony szczególnie w trakcie wrześniowego kongresu międzynarodowego oraz krytyka broszury Zielińskiego pt. Strajk powszechny, kiedy to recenzent Leon Wasilewski na łamach Przedświtu zarzucił autorowi, iż „sprawa strajku powszechnego jest czemś tak nierealnem, że wcale nie potrzebujemy nim sobie głowy zaprzątać” [5]. Książeczka zawierała prócz części historycznej, charakterystykę akcji bezpośredniej – strajku, przygotowującego społeczeństwo do rewolucji [6]. W odpowiedzi Zieliński napisał książeczkę pt. Obłudny socjalizm, krytykującą socjalizm parlamentarny [7]. W 1905 r., przy rewolucyjnym amoku w kraju, Zieliński wystąpił podczas ogólnego wiecu przeciwko PPS-owi, krytykując stanowisko partii, która osłabiała rewolucyjny impet hasłami niepodległościowymi wśród Polaków [8].

Zerwanie współpracy z PPS-em nie oznaczało bynajmniej całkowitego zaprzestania przez Zielińskiego politycznej aktywności. Zwracając się w kierunku zagadnień społecznych, pisywał do krajowych tygodników szereg artykułów, w Głosie prowadził dział, poświęcony higienie społecznej, opisując nowinki medyczne, dotyczące zwalczania takich chorób, jak gruźlica czy alkoholizm. Do warszawskiej Prawdy natomiast podsyłał swoje listy z Francji, zaznajamiając czytelnika w kraju z obrazem życiem społecznego Paryża oraz prowincji Republiki.
W listach tych traktował o ciężkim losie górników francuskich, jak i o życiu kulturalnym Paryża, zbliżających się wyborach, działalności stowarzyszeń robotniczych, sprawie Dreyfusa, rocznicy urodzin Viktora Hugo czy wspomnienia pośmiertne Emila Zoli i Elizeusza Reclusa. Zaś w krakowskim miesięczniku Krytyka opisywał ruch robotniczy we Francji.

Działalność publicystyczna jednak mu nie wystarczała. Zieliński był animatorem powstających kółek robotniczych. W 1901 r. zorganizował Towarzystwo Robotnicze Solidarność wraz z biblioteką, mieszczącą się przy ul. St. Jacquers. Od 1903 r. oboje Zielińscy zaangażowali się w Polski Uniwersytet Ludowy (PUL), skierowany do młodzieży i robotników „dla zbierania się w wolnych chwilach celem wzajemnej wymiany myśli, kształcenia się i rozrywki” [9]. PUL zbliżony był strukturą do podobnych sobie instytucji francuskich, z założenia „nie może należeć do organizacyi politycznej oraz nie mający nic wspólnego z filantropią lub pomocą materialną”, posiadając statut prawny stowarzyszenia. Swoją siedzibę miał w dzielnicy robotniczej św. Antoniego. W obszernym lokalu mieściła się sala wykładowa dla stu słuchaczy, na piętrze znajdowała się czytelnia. Oprócz cyklicznie odbywających się wykładów i odczytów z nauk przyrodniczych, z higieny oraz ekonomii, prowadzone były zajęcia z języka francuskiego, polskiego, rysunku i śpiewu, ponadto organizowano wycieczki do muzeów i na wystawy, jak i poza miasto [10]. Przy uniwersytecie działał również kabaret Oberża Pieśniarska, którego „wrota otworzono na ścieżaj dla Szczerego Śmiechu i Śmiałej Satyry, Głębokiego Oburzenia i Szlachetnego Buntu. Wypędzono zaś niemiłosiernie z jej podwoi Świętoszkowatą Hipokryzję, Tępe Przesądy, Uzurpowaną Powagę” [11]. Polski Uniwersytet Ludowy funkcjonował do 1905 r., kiedy to zawierucha rewolucyjna ściągnęła wielu rodaków do kraju. W lipcu tegoż roku uformowała się Polska Sekcja Ligi Wolnej Myśli, kolejny twór państwa Zielińskich, której celem było „zwalczanie dogmatów i przesądów, szerzonych i podtrzymywanych przez religie i duchowieństwo oraz zwalczanie wszelkich przywilejów w życiu politycznem i ekonomicznem, niebezpiecznych dla zupełnego wyzwolenia ludzkości” [12]. Idea wolnej myśli zakładała wyzbycie się wszelkich autorytetów, a w miejsce religii stawiała „ideał czysto ludzki, to jest bezgraniczne dążenie do prawdy przez wiedzę, do dobra przez moralność, do piękna przez sztukę” [13]. Postulowała całkowity rozdział Kościoła od państwa oraz dążyła do zaprowadzenia sprawiedliwości społecznej w relacjach między ludźmi, której celem było wyzwolenie ekonomiczne klasy robotniczej. Dla swoich członków Liga Wolnej Myśli oprócz działalności wydawniczej i organizowanych odczytów, zakładała czynną akcję w postaci: nie chrzczenia dzieci, nie posyłania ich na lekcje religii, czy odrzucenie ślubów kościelnych. Z działalnością Ligi związane było pismo Panteon, redagowane przez Józefa Wasowskiego z udziałem Zielińskich [14]. We wrześniu tegoż roku państwo Zielińscy wraz z synami uczestniczyli w obradach Paryskiego Kongresu Wolnej Myśli, obejmując przewodnictwo polskiej delegacji, ponadto Iza Zielińska zaprezentowała raport, dotyczący sytuacji na ziemiach polskich. (Cdn.)

Arkadiusz Jeleń

Przypisy:

[1] W. Giełżyński, Edward Abramowski, zwiastun „Solidarności”, Londyn 1986, s. 103.

[2] K. Kelles-Krauz, Listy, T. II, Wrocław i in. 1984, ss. 317–319.

[3] M. Śliwa, Bolesław Limanowski człowiek i historia, Kraków 1994, s. 104.

[4] Archiwum Akt Nowych w Warszawie (dalej: AAN), Polska Partia Socjalistyczna, sygn. 305/VII/43, podt. 7, k. 37.

[5] St. O. [L. Wasilewski], Strajk powszechny (Strajk powszechny. Napisał dr Józef Zieliński. Paryż 1901), „Przedświt” 1900, nr 11, s. 20.

[6] J. Zieliński, Strajk powszechny, Paryż 1901.

[7] Tenże, Obłudny socjalizm, Paryż 1902.

[8] B. Limanowski, Pamiętniki (1870–1907), Warszawa 1958, ss. 594–595.

[9] F. Ziejka, Paryż młodopolski, Warszawa 1993, s. 202.

[10] J. Zieliński, Listy z Francyi, „Prawda” 1903, nr 44, s. 522.

[11] L. Krzywicki, dz. cyt., s. 541.

[12] J. Zieliński, W sprawie Zjazdu polskich wolnomyślicieli w Peszcie, „Prawda” 1907, nr 20, s. 230.

[13] Tenże, Międzynarodowy Kongres wolnej myśli w Paryżu, „Prawda” 1905, nr 23, s. 270.

[14] H. Lukrec, „Panteon” Józefa Wasowskiego, „Prasa Polska” 1949, nr 6, ss. 11–12.